TẦM QUAN TRỌNG CỦA KHAI CUỘC

“Ăn thua anh nào chơi giỏi thì cứ trổ tài ở trung cuộc, còn khai cuộc chẳng qua chỉ là chuyện dàn quân ban đầu, ăn thua gì!” Khá nhiều bạn chơi cờ, cả cờ Vua, cờ Tướng lẫn cờ Vây, đã nghĩ như vậy. Nhưng trong thế giới cờ hiện đại, nhất là ở các quốc gia hùng mạnh nhất về cờ và những đại cao thủ của làng cờ thế giới thì lại nghĩ hoàn toàn khác “Khai cuộc là then chốt của cả ván cờ!”

Điểm lại trong tổng số sách viết về cờ trong hơn 100 năm qua thì sách về khai cuộc đã chiếm tới hơn 70% trong khi cả trung cuộc và tàn cuộc chỉ chiếm có khoảng 30%, và cho đến nay những tìm tòi sáng tạo mới về khai cuộc vẫn đang được đào sâu, được tranh luận không dứt. Cứ sau mỗi một năm người ta lại cho ra đời những quyển sách dày cộp chỉ rõ những biến nào trong khai cuộc đã lạc hậu, lỗi thời, những biến nào đúng đắn, hiệu quả hơn, những biến nào còn đang bàn cãi chưa ngã ngũ còn phải đợi kiểm nghiệm tiếp.

Người ta còn tổ chức những giải cờ chỉ chơi theo một kiểu khai cuộc, không chỉ là chuyện chơi cho thú vị lạ mắt mà còn để phát hiện ra những nước đi mới, những biến, những phương án khác lạ và những hệ quả của chúng. Không phải tất cả những phát hiện mới đều đúng cả, thế nhưng có một điều dễ nhận ra là, tất cả những kỳ thủ đẳng cấp cao đều hết sức quan tâm tới khai cuộc, bởi theo họ thì “đầu có xuôi thì đuôi mới lọt”, chỉ một nước đi nhầm hay một nước yếu ở khai cuộc là bị đối phương phát hiện và khai thác ngay. Từ những ưu thế rất nhỏ trong khai cuộc, người chơi sẽ biết làm gì để kiềm chế hoặc khoét sâu điểm yếu đó (nếu đã đọc kỹ lý thuyết thì họ biết rất rõ là sẽ phải làm gì).

Giành lợi thế từ khai cuộc là yêu cầu của các kỳ thủ hiện nay. Hay nói một cách khiêm tốn hơn là ngay phần khai cuộc phải giữ cho cân cờ, chứ quyết không chịu để yếu thế hơn đối phương. Khai cuộc ngày nay đâu phải chỉ dăm ba nước đầu, nó có thể kéo dài đến 10, 15 nước là chuyện thường. Trong khoảng chừng đó nước, có biết bao nhiêu phương án mới, nước đi lạ đã và sẽ còn xuất hiện. Người ta đã từng lấy làm lạ vì sao một đại danh thủ lừng lẫy như Anatoli Karpov, ngay trong phần khai cuộc, lại phải ôm đầu suy nghĩ gần 45 phút mới tìm ra nước đối đáp trước một nước đi đầy bất ngờ của Garry Kasparov. Nữ kỳ thủ Hoàng Thanh Trang cũng rất được ngợi khen khi thắng nữ vô địch thế giới Tạ Quân tại cúp cờ vua thế giới lần thứ nhất tại Thẩm Dương (Trung Quốc), khi cô đi một nước khác thường ở khai cuộc, khiến Tạ Quân phải nghĩ suốt nửa giờ mà vẫn không tìm được phương án đối đáp chính xác, để rồi rốt cục phải thua ván cờ chỉ trong vòng 30 nước.

Trong cờ Tướng, Hứa Ngân Xuyên tuy trẻ tuổi hơn các bậc “đại công thần”, thế nhưng vẫn liên tiếp giành được ngôi vô địch Trung Hoa trong những năm gần đây, bởi anh luôn đưa ra được những nước khai cuộc làm choáng váng địch thủ. Mà nên nhớ rằng các bậc “đại công thần” từng là những người thuộc lòng “như cháo chảy” các loại khai cuộc cổ điển, tưởng như không còn gì để mà thêm bớt nữa!

Ngoài ra việc kiểm nghiệm lại các biến, các phương án cũ cũng là một mục tiêu của các nhà nghiên cứu khai cuộc. Có những phương án từng được coi là tối ưu, là bền vững, nay xem lại vẫn còn những sơ hở đáng kể.

Té ra học khai cuộc lại là khó nhất, dễ làm người ta nản lòng nhất, bởi khối lượng của nó đồ sộ, đường ngang ngõ tắt ngổn ngang, lắm khi cứ như đi lạc vào rừng, có biết bao ngã năm ngã bảy liên tiếp hiện ra, không biết phải chọn đường nào cho đúng, cho tối ưu đây!

Và tất yếu sẽ dẫn tới một việc mà không một kỳ thủ nào có ý thức vươn lên, muốn tiến bộ, muốn giỏi giang hơn có thể tránh được là: phải tìm thầy mà học, mà nghe chỉ bảo, nghe giảng giải, phân tích cặn kẽ. Có thể là thầy hiện diện bằng xương bằng thịt trước mắt bạn mà cũng có thể là thầy vô hình, chính người thầy vô hình mới là quan trọng nhất. Đó chính là những quyển sách, là những bài báo là những trang “giáo khoa khai cuộc” trên mạng internet hay những đĩa CD chuyên về khai cuộc của các chương trình cờ chạy trên máy vi tính. . .

Nói tóm lại, bạn sẽ không phải chỉ là một người chơi cờ đơn thuần mà phải tập làm “nhà nghiên cứu”. Đây chính là cái vừa là rất thích thú đồng thời cũng là rất khó chịu. Thích thú nếu ta đi được vào thế giới khai cuộc, khám phá, áp dụng những điều mới mẻ, bổ ích và dần dà nhận ra những khiếm khuyết trước đây của mình. Còn khó chịu khi ta thấy nó rắc rối, mất thì giờ và phải lao động thật sự! Nói thật lòng thì các bạn chơi cờ Vua có vẻ tiếp cận thoả mái hơn với con đường này so với các bạn chơi cờ Tướng, vì đại đa số các bạn chơi cờ Vua là học sinh nhà trường, ngay từ đầu đã được các thầy hướng dẫn một cách có bàn bản. Phương pháp và tài liệu, phương tiện cũng tốt hơn. Tuy nhiên chỉ cần nhìn sang nước bạn Trung Quốc thì ta thấy họ đào tạo các kỳ thủ cờ Tướng không kém gì cờ Vua, thậm chí là còn hơn cờ Vua.

Các bạn còn nhớ Hồng Trí và Nhiếp Thiết Văn chứ? Mới ngày nào họ còn chơi ở lứa tuổi U20, mới ngày nào Hồng Trí còn bị “ăn đòn” của Nguyễn Thành Bảo, mất cả cúp vàng. Ấy thế mà chỉ 5 năm sau cái ngày đáng ghi nhớ ấy, giờ đây cả hai đã gia nhập vào làng cờ đỉnh cao, nằm trong số 32 đại cao thủ Trung Quốc, trong lúc 5 năm qua, Nguyễn Thành Bảo của chúng ta hầu như “biến mất” trên kỳ đài! Lần gặp cuối cùng giữa họ là vào giải “Các danh thủ châu Á” tổ chức tại Vũng Tàu vào năm 2001, ở ván thứ 2, Thành Bảo đã thất thế ngay ở khai cuộc, gắng gượng chống đỡ thêm được một hồi thì đành chịu thua, ra khỏi phòng thi đấu Bảo phải công nhận là mình “tắc tị” ở khai cuộc này, không biết là phải đi tiếp như thế nào, đành cứ đánh mò mẫm, trong lúc Hồng Trí nắm rất chắc, đi từng nước chắc chắn vững tin. Rốt cuộc thì Hồng Trí và Thiết Văn chiếm ngôi nhất nhì, còn Thành Bảo xếp tận thứ 9. Nắm chắc khai cuộc lợi hại như thế đấy.

Nhưng không chỉ có thế. Ai vừng vàng trong khai cuộc còn giành được nhiều lợi thế hiển nhiên khác: đó là về thời gian và tâm lý. Ngày nay khi thời gian dành cho mỗi ván cờ ngày càng co ngắn lại thì việc phân phối thời gian hợp lý cho từng giai đoạn của ván cờ ngày càng trở nên quan trọng. Có người chỉ mất có 10-15 phút cho 10 nước đi đầu tiên hoặc thậm chí còn nhanh hơn thế, trong lúc có người mất cả giờ đồng hồ để nghĩ. Nếu khai cuộc mà tiêu tốn quá nhiều thời gian như vậy thì thời giờ dành cho trung cuộc và tàn cuộc còn được bao nhiêu. Dù anh có đánh giỏi trời chăng nữa nhưng đồng hồ báo chỉ còn một vài phút, thậm chí còn có 20-30 giây thì có đến thánh cũng không gỡ được. Huống chi, khi vào giải chính thức, sự chênh lệch đẳng cấp giữa các kỳ thủ là rất nhỏ, không ai “ăn tươi nuốt sống” được ngay đối phương, vấn đề thì giờ luôn là một yếu tố sống còn cho từng ván đấu.

Anand vốn là một “thiên tài khai cuộc”, có trí nhớ phi thường, thuộc lòng các loại khai cuộc trong đó có những khai cuộc hết sức lắt léo, nhờ đó mà ông đã nhiều lần trở thành người thách đấu giành ngôi vô địch thế giới và trên thực tế ông đã giành được ngôi vô địch thế giới của FIDE. Thế nhưng khi được hỏi ông tập luyện gì nhiều nhất trước các trận đấu quan trọng, ông cười và nói: “Tôi tập luyện khai cuộc!”

Còn về yếu tố tâm lý thì cũng đã khá rõ ràng. Một kỳ thủ Việt Nam khi đi đánh giải cờ Tướng quốc tế đã kể lại: “Ở nhà tôi đã chuẩn bị kỹ càng một số phương án khác thường để gây bất ngờ cho đối phương, ai dè tôi đi nước nào anh ta cũng đối đáp mau lẹ, hầu như chẳng phải nghĩ ngợi gì nhiều. Chính điều đó khiến tôi đâm ra luống cuống, mất bình tĩnh, thiếu tự tin hẳn và rốt cuộc thua cờ”. Nếu không luống cuống, mất tự tin thì kết quả chưa chắc sẽ là như thế. Lúc này yếu tố tâm lý lại nổi nên, ai có tâm lý ổn định thì phần thua ít khi đến với họ. Tâm lý còn thể hiện ở sự hưng phấn, hăng hái hay sự nhụt chí, dao động. Ở những người khai cuộc giỏi thì mỗi nước đi của đối phương đều “trong tầm tay”, cứ ung dung mà “đánh tới” thoải mái và thảnh thơi. Còn ở những ai “không thuộc bài khai cuộc” thì vừa phải đi vừa phải thăm dò, rụt rè và cảnh giác. Hai trạng thái tâm lý này không chỉ có ở khai cuộc mà sẽ còn kéo dài tới hết ván cờ.

Lại có những kỳ thủ chỉ giỏi một vài khai cuộc “tủ” và cố dẫn dắt đối phương vào “khai cuộc của mình”. Tất nhiên làm được như vậy là cả một nghệ thuật, nhưng không phải ai cũng làm được đâu, bởi đối phương cũng có những “tủ riêng” và cũng đang cố lôi kéo bạn vào khai cuộc của họ. Rốt cuộc anh nào bị “lệch tủ” anh ấy sẽ gánh lấy tai họa. Tai họa đây chính là những cú sốc tâm lý, bởi vì biết mình đang đi vào con đường lạ hoắc, chưa bao giờ biết tới. Cho nên chính vốn khai cuộc dồi dào và sâu sắc sẽ giải thoát cho bạn khỏi những tình huống sốc nói trên.

Cũng nên nhớ rằng khi vào tàn cuộc, thời gian cạn kiệt dần thì đối thủ thường có cảm giác đồng hồ chạy rất nhanh (một số đấu thủ “quáng gà” cứ cho rằng đồng hồ bên mình bị hỏng nên mới chạy nhanh thế!). Đó là một áp lực tâm lý khá nặng nề làm phân tán tư tưởng, phản ứng thiếu chính xác và kết quả là các nước đi sai lạc xuất hiện, trong lúc đối thủ ung dung nhìn thời gian còn rộng rãi và chơi thoả mái, chính xác hơn nhiều. Như thế bao nhiêu công lao đổ ra cho cả một ván cờ hóa thành “công cốc” khi chiếc kim đồng hồ bên mình cứ thế rụng xuống một cách thản nhiên, vô tình.

Tất nhiên không ai có thể coi nhẹ trung cuộc hay tàn cuộc, bởi một ván cờ thì tất cả các giai đoạn phải liên hoàn chặt chẽ với nhau, giai đoạn nào cũng có giá trị không thể chối cãi của nó. Người chơi cờ muốn hay không cũng phải nghiên cứu cả ba giai đoạn, chưa nói tới hiện nay người ta còn nói tới hai giai đoạn trung gian nữa là Khai-trung và Trung-tàn. Những vấn đề này sẽ được bàn tới sau đối với cả hai loại là cờ Vua và cờ Tướng.

Nhưng như ta đã nói từ đầu “đầu không xuôi thì đuôi khó lọt”, đừng quá tin rằng ta khai cuộc “linh tinh” thì trong quá trình chơi đối thủ vẫn có thể mắc những lỗi ngớ ngẩn để ta tận dụng. Điều đó cũng có thể nhưng chỉ là cách nghĩ cầu may, “há miệng chờ sung”, không có gì là chắc chắn cả. Cũng không hề có lời khuyên rằng cứ học cho hết khai cuộc rồi hãy học tàn cuộc và trung cuộc. Điều chủ yếu muốn nói ở đây là: Cái gì cũng phải học, học cho tới nơi tới chốn, nhưng phải đặc biệt chú ý tới khai cuộc. Học khai cuộc cũng không phải bạ gì đọc nấy mà phải học có phương pháp. Học từ dễ tới khó, từ nông tới sâu, học có trọng điểm rồi từ đó mới mở rộng ra chứ không phải một lúc mà ôm được tất cả. Học đi rồi phải học lại, người ta gọi là học theo hình xoắn ốc, lần sau cũng vấn đề đó nhưng khó hơn, phức tạp hơn lần trước. Có chí thì nên.

Cuối cùng là học, là nghiên cứu phải đi đôi với thực đấu, tức là phải ứng dụng một cách có hiệu quả những gì mình đã học được, cố gắng tránh bằng được những sai lầm mình đã mắc phải, lần sau chơi khai cuộc tiến bộ hơn lần trước, nhớ được nhiều phương án hơn. Tất cả kiến thức của mình phải được thể hiện trên bàn cờ chứ không phải ở những cuộc tranh luận suông.

Ngày nay, cờ không chỉ còn là thú chơi giải trí hay thư giãn đơn thuần, nó còn là môn thể thao, là những cuộc thi đấu, đọ tài qua những trận cờ sôi nổi quyết liệt để phân thắng bại. Ai muốn giỏi hơn, vươn lên đỉnh cao hơn thì không phải chỉ qua kinh nghiệm, qua chơi mãi mà giỏi, đó là cách nghĩ đã “xưa rồi”, bởi tất cả các môn thể thao ngày nay đều phải đi vào chuyên nghiệp và bài bản.

Cờ Vua cũng thế, cờ Tướng cũng thế mà cờ Vây cũng thế. Bạn muốn đi vào thể thao ư, thì bạn cũng không bao giờ là một ngoại lệ cả!

————————

NHỮNG QUY TẮC CHUNG

Phần mở đầu của một ván cờ được gọi là khai cuộc. Tầm quan trọng của nó so với trung cuộc và tàn cuộc như thế nào?

Câu hỏi này đã được tranh cãi từ nhiều góc độ nhưng chưa có một câu trả lời dứt khoát nào – người chơi cờ cần nhắm tới khả năng chơi tốt ở cả ba giai đoạn. Tuy nhiên, ta có thể nói rằng bạn nên nghiên cứu khai cuộc đầu tiên. Một thành ngữ Đức cho rằng “Khai cuộc tốt có nghĩa là bạn đã thắng nửa ván cờ”.

Có được lợi thế sớm không chỉ có giá trị thực tế mà còn có ảnh hưởng lớn đến tâm lý. Biết rằng bạn ở vị trí có lợ sẽ giúp bạn tự tin trong trận chiến sắp tới. Ngược lại, đối thủ nhận thấy mình ở vị trí bất lợi có thể sẽ không đủ bình tĩnh để đối mặt với trận chiến trung cuộc. Do đó, lợi thế khai cuộc có thể dẫn đến một thắng lợi dễ dàng ở trung cuộc.

Những kỳ thủ hàng đầu trong lịch sử cờ Vua mong có được gì ở khai cuộc?

J. R. Capablanca cho rằng nguyên tắc cơ bản là “phát triển nhanh và hiệu quả” với kết quả là khi các quân tham chiến chúng sẽ ở những “vị trí có lợi”. Ông cũng đưa ra những lời khuyên bổ ích trong trường hợp đối phương đi một nước bất ngờ – vấn đề mà ai cũng đã từng gặp phải nhiều lần! “Hãy đi như bình thường”. Ý Capablanca là hãy theo những nguyên tắc cơ bản nói trên. Dù cho nước bạn đi không phải là nước tốt nhất (thường thì cần có phân tích kỹ lưỡng để tìm ra nước đi tốt nhất), kế hoạch khai triển quân nhanh chóng và đến các vị trí an toàn sẽ tạo ra những nước đi rất tốt trong hầu hết các trường hợp.

Larry Evans đưa ra một định nghĩa theo kỹ thuật hiện đại khi nói “Khai cuộc là một cuộc chiến cho không gian, thời gian và lực lượng”.

Svetozar Gligoric nhấn mạnh đến nhân tố thời gian: thời gian có nghĩa là tốc độ các quân cờ tham gia vào trận đánh. Theo ông, “Việc sử dụng thời gian một cách hiệu quả trong khai cuộc thường đòi hỏi mỗi nước đi sẽ phát triển một quân mới.”

Lajos Portisch nêu ra một quan điểm triết học hơn, “Nhiệm vụ duy nhất của bạn trong khai cuộc là đạt đến trung cuộc với một thế trận không đến nỗi tệ”. Những ván cờ của Anatoly Karpop cho thấy về cơ bản ông đồng ý với quan điểm của Portisch.

Cách tiếp cận khai cuộc của Robert. J. Fischer rất khắt khe, ông ưa thích quét sạch đối thủ khỏi bàn cờ ngay từ lúc bắt đầu.

Tất nhiên, mục tiêu cho Trắng và Đen là khác nhau. Thành công trong khai cuộc với Trắng có nghĩa là ít nhất bạn cũng có một lợi thế nhỏ. Mặt khác, Đen có thể hoàn toàn thoả mãn nếu có một thế cờ cân bằng sau khai cuộc. Cả Fischer và Karpov đều rất thành công trong việc giữ được một số lợi thế tự nhiên của quân Trắng. Chơi quân Đen khi đối đầu với họ luôn là một nhiệm vụ khó chịu. Mục đích khi chơi quân Đen của Karpov đã thay đổi đáng kể khi ông trở thành Vô địch thế giới vào năm 1975. Trước đó, khi thi đấu với những kiện tướng quốc tế, ông bằng lòng với thế trận an toàn, bình đẳng và kết quả hoà. Nhưng khi trở thành Vô địch thế giới, ông muốn thắng tất cả các ván cờ do đó khai cuộc của Karpov trở nên linh động hơn rất nhiều.

Với Fischer, các thế cờ linh động là quy luật không đổi. Đó là lý do vũ khí chính của ông khi chơi quân Đen luôn là Najdorf Sicilian chống lại 1 e4 và King””s Indian và Grunfeld chống lại 1 d4. Những khai cuộc này đòi hỏi độ chính xác cực cao trong các nước đi của Trắng để thế chủ động không rơi vào tay Đen. Fischer ưa thích những tình huống như vậy và luôn nắm ngay bất cứ cơ hội nào. Nếu Trắng chơi hoàn hảo, ông nhận ra rằng sẽ cần có thời gian để tạo thế cân bằng. Rất ít khi ta thấy những đợt tấn công không có lợi trong các ván cờ của Fischer. Robert Byrne kể rằng khi họ cùng phân tích các ván cờ vào cuối những năm 1960, Fischer xem qua một số ván cờ của Bryne và tỏ ra rất ngạc nhiên khi thấy Bryne tấn công với quân Đen. Không tán thành, Fischer khuyên: “Khi chơi quân Đen bạn cần đạt được thế cờ ngang bằng trước khi chuyển sang tấn công”.

Nói chung, Trắng nên nhắm đến mục tiêu có được một số lợi thế nhỏ sau khai cuộc trong khi Đen nên nhắm đến một thế trận cân bằng. Tùy theo mục đích chính của Đen là cần thắng hay hoà, Đen sẽ nhắm đến thế trận linh động hay thế trận an toàn, cân bằng. Liệu điều này có nghĩa là không có nước nào khác, ngoài những nước được ghi nhận trong các lý thuyết khai cuộc, có thể được coi là tốt nhất ? Tất nhiên là không – những nước đi hoặc kế hoạch khác có thể hợp lý khi có lý do tâm lý hay thực tế. Ví dụ, với đối thủ chơi không tốt khi khai cuộc không nằm trong lý thuyết, một nước đi bất ngờ với đối thủ này có thể tạo ra lợi thế rất lớn. Hay một người chơi biết, hiểu và thích thú với một loại khai cuộc nhưng những nhà lý thuyết cho rằng loại khai cuộc này sẽ gây bất lợi. Không sao cả. Mọi kỳ thủ nên chơi loại khai cuộc mà mình thấy thích và hiểu rõ nhất.

Một điểm khác cũng quan trọng là bạn cần có cái nhìn logic với cách chơi khai cuộc của bạn. Nếu Trắng tự nguyện chọn khai cuộc – nếu Đen chơi chính xác – sẽ đưa lợi thế cho đối phương thì quả là một sự dại dột. Các nước đi thử nghiệm với Trắng cần được giới hạn ở những nước mà trong trường hợp tồi tệ nhất cũng dẫn tới thế cờ cân bằng. Đen không nên liều chọn khai cuộc mà nếu Trắng chơi chính xác, Đen sẽ rơi vào tình thế bất lợi đến mức khả năng hồi phục là rất thấp. Các nước đi thử nghiệm với Đen cần được giới hạn ở những nước chỉ cho Trắng một lợi thế rất nhỏ, tối đa là bất lợi hơn một chút so với lý thuyết.

Khai cuộc kéo dài bao lâu? Ranh giới giữa khai cuộc và trung cuộc là không rõ ràng. Rất nhiều sách về khai cuộc hiện nay thường xuyên phân tích tới nước 20 và hơn nữa. Trong trường hợp này, ván cờ đã đến giai đoạn trung cuộc. Một cách đơn giản, khai cuộc kết thúc khi các quân đã được phát triển xong. Thường thì điều này diễn ra trong vòng 10-15 nước. Một cách khác, chúng ta có thể nói khai cuộc kết thúc khi ít nhất một trong hai đấu thủ đạt được mục tiêu trong khai cuộc. Những mục tiêu này là gì chúng ta sẽ bàn tới ở phần tiếp theo.

Nguyên tắc cơ bản để thành công trong cờ Vua là nhận thức. Do đó dù bạn cần một số hiểu biết nhất định về khai cuộc, khả năng nhận thức những nước đi tốt trong khai cuộc có giá trị hơn nhiều so với việc nhớ hàng loạt những biến thể phức tạp của các loại khai cuộc. Capablanca công nhận rằng ông không phải là một chuyên gia trong lĩnh vực khai cuộc. Năm 1919, trận đấu giữa ông và kiện tướng người Serbia Kostic, người được công nhận về khả năng ghi nhớ các loại khai cuộc, được tổ chức ở Havana. Capablanca miêu tả đối thủ: “Kostic nhớ như in tất cả các ván cờ của các kiện tướng trong vòng 20 năm trở lại đây và rất nhiều các ván cờ khác trước đó. ” Mặc dù vậy, Capablanca không nản lòng chút nào và với nhận thức sâu hơn, giành chiến thắng trong năm ván đầu tiên. Mặc dù với hiểu biết đáng kính nể về khai cuộc, Kostic sau đó xin thua.

(Chú thích: Đây là Chương 1 của cuốn sách “How to play good opening move” của Edmar Mednis – International Grandmaster, bản dịch của Phạm Quang Linh. )